الزامات افشاگری رسانه ای از آن دست مسائلی است که همچنان برای جامعه رسانه ای و افکار عمومی ما پدیده ای نو و جای کار دارد. اما غفلت رسانه ها به این الزام و مطالبه نکردن جامعه از روزنامه نگاران به عنوان واسطان بی پرده، باعث می شود که همچنان فساد بر بسیاری از بخش ها چنبره بیاندازد. در همین رابطه شفقنا در اتاق گفتگوی خود میزگردی با عنوان«الزامات افشاگری رسانه ای» با حضور اکبر منتجبی سردبیر روزنامه سازندگی و مسعود فروغی سردبیر روزنامه فرهیختگان برگزار کرد تا علاوه بر شناخت این الزامات با چالش ها و موانع اصلی رسانه ها در این باره آشنا شود.
منتجبی در همان ابتدای صحبت های خود افشاگری را روزنامه نگاری نمی داند و معتقد است که افشاگری زمانی اتفاق می افتد که روزنامه نگاری نتواند کار خودش را انجام دهد. او توضیح می دهد: روزنامه نگاری یک کار تحقیقی است و نوشتن گزارش در این باره است که فساد کجا و چرا اتفاق افتاده است. اما به نظرم افشاگری به شب نامه نویسی تنه می زند و این مساله بیشتر در فضای مجازی دیده می شود. روزنامه نگاری اساس و فرایند خاصی دارد و دسترسی به اطلاعاتی دارد که آنها را منتشر می کند و ممکن است این اطلاعات، افشاکننده یک حقیقت باشد. روزنامه نگار در این حوزه بیشتر به دنبال جمع آوری مدارک و سند مُتقن است و به صرف اینکه کسی در یک مجموعه فسادی را به رسانه بازگو کند، نامش افشاگری و روزنامه نگاری نیست.
پیوند افشاگری رسانه ها و روزنامه نگاری تحقیقی
فروغی در این باره به تشریح بیشتری درباره افشاگری و ارتباط مستقیم آن با روزنامه نگاری تحقیقی می پردازد و می گوید: با توجه به تجربه های دیده شده از کشورهای دیگر و ژانر روزنامه نگاری تحقیقی که خبرنگار چندین سال از عمر خود را صرف این کار می کند و با مدارکی، فسادی را افشا می کند، هنوز در ایران چنین رویه و ژانری از روزنامه نگاری را نداریم.
او ادامه می دهد: در سال های اخیر با گسترش شبکه های اجتماعی، روزنامه نگاری تحقیقی رشد زیادی کرده به این معنا که برای شفافیت بیشتر اسناد و اطلاعاتی که در اختیار عموم و نخبگان قرار بگیرد، افرادی هستند که در این باره تحقیق می کنند و به نتیجه می رسند.
سردبیر روزنامه فرهیختگان می گوید: اینکه آقای منتجبی می گوید افشاگری در فضای مجازی بیشتر دیده می شود از دلایل آن، افزایش رسانه های فیک و رسانه داری افراد بی نام و نشان در آنهاست. لزوما افشاگری به معنای افشای اطلاعات پنهان نیست.
خبرنگار باید برای رسیدن به اطلاعات جان بکند
منتجبی در ادامه به میزان دسترسی داشتن به اطلاعات و پیوند آن با روزنامه نگاری تحقیقی با صراحت می گوید: جامعه هر چه بسته تر می شود و حکومت ها هر چه یکدست تر می شوند، دسترسی ها سخت تر می شود. به طور مثال الان در یک نهاد حاکمیتی فسادی مطرح شده، خبرنگار ما هم در این باره سماجت زیادی به خرج داد و دنبال این بود که فساد برای چه زمانی و کجا است. متاسفانه مسئول اصلی این نهاد تمام سوالات ما را بی پاسخ گذاشت. همین بی توجهی به پاسخ سوالات خبرنگاران، ابهامات و اتفاق های بدی را برای جامعه رقم می زند.
او ادامه می دهد: ارائه اطلاعات و در اختیار گذاشتن اطلاعات در جامعه ما وجود ندارد و خبرنگار به معنای واقعی کلمه باید جان بکند تا اطلاعاتی به او داده شود. این اطلاعات هم شرایط خود را دارد از این جهت که یک حاشیه امنی برای خبرنگار باشد تا بتواند به اطلاعات دسترسی پیدا کند و یک گزارش منتشر کند.
رسیدن به اطلاعات برای خبرنگاران هموار نیست
او با انتقاد می گوید: رسیدن به اطلاعات برای خبرنگاران اصلا مسیر همواری نیست. مگر برای گرفتن اطلاعات ساده و یا اختلافاتی در یک مجموعه به وجود آمده باشد و خبرنگار با استفاده از این فضا بتواند به اطلاعاتی برسد. اما این بدان معنا نیست که ما روزنامه نگاری تحقیقی نداریم. در دهه هفتاد مجله پیام امروز منتشر می شد، تحریریه این مجله به خاطر مدیریت خوبی که بر آن حاکم بود، برای گزارش های خود چندین ماه وقت می گذاشتند و اطلاعات خوبی به دست می آوردند.
منتجبی با تاکید بر اینکه امروز اجازه دسترسی به اطلاعات داده نمی شود، می گوید: روزنامه های خصوصی در بخش مالی بسیار ضعیف شدند و همین بر دسترسی داشتن به اطلاعات و روزنامه نگاری تحقیقی اثر گذار بوده است.
ضرورت جدایی موضع سیاسی از موضع حرفه ای در کار رسانه
سردبیر فرهیختگان با اعلام این موضع که بسیار ژانر روزنامه نگاری تحقیقی را قبول دارد، می گوید: اینکه خبرنگار درباره موضوعات مختلف تحقیق کند و به دنبال آن دست به افشاگری-شاید کلمه درستی نباشد_ بزند، من با این کار موافقم. اما تاکیدم این است که اهالی رسانه برای رعایت این ژانر باید موضع سیاسی خود را از موضع حرفه ای جدا کنند. چرا که بدون جداسازی، نقض غرض خواهد بود. روزنامه نگاری تحقیقی در ایران پا نگرفته یا سخت پا گرفته چون با این ژانر برخورد سیاسی شده است.
او ادامه می دهد: اما ما در فرهیختگان سعی می کنیم با ورود به سوژه های مختلف و به دور از برخورد جناحی، کار تحقیقی انجام دهیم. مثلا درباره بی عدالتی در مدارس سعی کردیم با افراد زیادی با گرایش های مختلف مصاحبه کنیم. اگر می خواهیم از روزنامه نگاری تحقیقی محافظت کنیم باید از برخورد و نگاه جناحی به آن مصون باشد.
دسترسی به اطلاعات نسبت به گذشته بسیار بهتر شده است
در ادامه این میزگرد فروغی نسبت به هموار بودن دسترسی خبرنگاران به اطلاعات نظر مثبت تری دارد و بیان می کند: به نظرم بر خلاف صحبتی که آقای منتجبی داشتند، دسترسی به اطلاعات راحت تر شده است، هر چند هنوز با آنچه باید باشیم، بسیار فاصله داریم. اما وجود سامانه شفافیت در سایت شهرداری و انتشار قراردادها در این سامانه، می تواند به سوژه پردازی و افشاگری کمک کننده باشد و قدم مثبتی است. هر چند دسترسی به اطلاعات باید بهتر شود، اما دسترسی به افراد در حال حاضر بسیار بهتر شده است.
او ادامه می دهد: مثلا در سال های گذشته دسترسی به شماره تلفن نمایندگان مجلس مانند ناموس خبرنگاران بود و باید آن را حفظ می کردند که کسی به آن دسترسی نداشته باشد. شبکه های اجتماعی دسترسی به مسئولان را راحت تر کرده است. دسترسی به اطلاعات باید برای عموم تسهیل شود نه تنها از جهت افشاگری. مثلا محیط دانشگاهی بدون دیتا نمی تواند به نقد و بررسی چالش های کشور بپردازد و همچنین رسانه نمی تواند دست به قضاوت بزند. هر چند دسترسی به اطلاعات به اندازه کافی نیست، اما نسبت به قبل بهتر شده است و باز تاکیدم این است که نباید جناحی شود.
فروغی با مثال درباره اینکه می توان گزارش های تحقیقی به دور از نگاه جناحی کار کند، می گوید: زمانیکه درباره سفر خانواده آقای قالیباف برای خرید سیسمونی افشاگری رخ داد، روز بعدش ما سعی کردیم ضمن گزارش جامعی از این اتفاق، به بررسی این مساله پرداختیم که در سال چقدر ایرانیان سرمایه های ایران را به ترکیه می برند و به این مساله ورود کردیم که چرا اتفاق سیسمونی، خطای سیاسی بود و به رئیس مجلس انتقاد کردیم.
این سردبیر توضیح می دهد: در این باره با صحبت های جناب منتجبی موافقم که روزنامه نگاری تحقیقی بسیار به اقتصادسیاسی رسانه ها برمی گردد و رسانه ای که بتواند از پس هزینه های این ژانر برآید، پرچم روزنامه نگاری تحقیقی بلند است.
پیوند جدایی ناپذیر روزنامه نگاری و رویکرد جناحی
در ادامه این میزگرد، منتجبی نبود نگاه سیاسی و برخورد جناحی در رسانه ها را امری ناگزیر می داند و می گوید: آقای فروغی به ماجرای خرید سیسمونی اشاره کردند که سرتا پا سیاسی و جناحی بود. از این جهت که اگر از زاویه فرهیختگان به رئیس مجلس انتقاد کنید، اتفاقی برای رسانه شما نمی افتاد. ولی اگر سازندگی چنین انتقادی کند، چندین شکایت از ما که هیچ نفع شخصی رئیس مجلس هم در آن نبوده، می شود.
او ادامه می دهد: حتی در برخورد و شکایتی که از رسانه ها می شود، باز هم تفاوت های جدی وجود دارد. با برخی رسانه ها با یک مصالحه و تذکر زبانی مساله حل می شود، اما برخی دیگر برخوردهای جدی را در پی دارد. به نظرم روزنامه نگاری تحقیقی نمی تواند در کشور شکل بگیرد، چون عملا مسائل در ایران جناحی و رسانه ذاتا جناحی است. هر چقدر بگویید حرفه ای کار می کنم، در نهایت به یک جریان سیاسی و فکری محدود می شوید. این مساله تنها به کشور ما محدود نمی شود و رسانه های خارجی هم مستثنی از امر سیاسی نیستند.
محدودیت های استاندارد برای منع خبرنگاران به انتشار اطلاعات
منتجی که با اصل افشای اطلاعات موافق است، اما مدام در صحبت هایش به چند استثنا برای خبرنگاران اشاره می کند و می گوید: به نظرم در این ۳ حوزه خبرنگار نباید وارد اطلاعات شود، یکی حریم خصوصی است و روزنامه نگار تحت هیچ شرایطی حق ورود به حریم خصوصی افراد را ندارد، چون منافع شخصی یک نفر به خطر می افتد. مورد بعدی خطر حریم امنیت ملی است. روزنامه نگار نباید وارد فضایی شود که حریم امنیت ملی کشور خدشه دار شود. مورد بعدی تمامیت ارضی است که خبرنگار تمامیت ارضی کشورش را نباید زیر سوال ببرد. به غیر از این موارد، خبرنگار می تواند به هر نوع اطلاعاتی وارد شود. اما اساسی که وجود دارد این است که به خبرنگار اجازه داده نمی شود.
این سردبیر با انتقاد می گوید: جناب فروغی می گوید دسترسی به اطلاعات بهتر شده است، بله برای رسانه شما راحت تر شده است. از طرفی دیگر الان تنها دسترسی به آدم ها راحت شده، اما هنوز هم واقعا راحت نیست. چون آن مدیر همچنان نگاه جناحی به خبرنگار و نوع سوال پرسیدنش دارد و به این توجه دارد که اطلاعاتی که می خواهد بدهد به کدام خبرنگار و از کدام رسانه است. نگاه از بالا به پایین به رسانه و خبرنگارها همچنان آزاردهنده و یک آسیب جدی برای رسانه های ماست.
خلاء حاشیه امن؛ نتیجه نگاه از بالا به پایین
منتجبی با تاکید جدی بر تبعات نگاه از بالا به پایین در برخورد با رسانه ها توضیح می دهد: مشکلی که در روزنامه نگاری تحقیقی وجود دارد، این است که نگاه بالا به پایین مثبت نیست و از طرفی دیگر نگاه پایین اصلا در اینجا اهمیتی ندارد. اگر در بالا به ما نگاه مثبتی داشته باشند، ما حاشیه امنیت داریم و اگر نگاه منفی باشد، حاشیه امنی نخواهم داشت.
فروغی با جدیت تمام نوع نگاه و تاکید منتجبی در برخورد با رسانه ها را نقد می کند و با صراحت می گوید: با بستن و برخورد با رسانه ها بسیار مخالفم و به نظرم باید اتفاق بسیار ویژه ای بیافتد که منجر به تعطیلی رسانه ها بشود. همان استثنایی که جناب منتجبی گفتند را هم قبول دارم و روزنامه نگار نباید وارد آنها بشود.
او ادامه می دهد: در اینجا بهتر است به استثنایی هایی که آقای منتجبی اشاره کردند وارد شویم و این سوال را مطرح کنیم که خبرنگار چطور باید امنیت ملی و تمامیت ارضی را تعریف کند که مُخل آزادی مشروعِ روزنامه نگار نباشد؟ اول اینکه با دشمن خارجی تکلیف خودمان را روشن کنیم. از طرفی دیگر در مقابل مشکلات کشور باید به طور صریح صحبت کرد.
فروغی معتقد است رسانه ها می توانند به خیلی از سوژه ها ورود پیدا کنند که تقاطع انصاف-حریم خصوصی- و منافع ملی در آن رخ دهد. او می گوید: رویکردی که ما در فرهیختگان در پیش گرفتیم بر این مبناست که فارغ از رویکرد جناحی و با نگاه انتقادی به مسائل مختلف می پردازیم.
او با تاکید بر اینکه باید تکلیف مان را با منافع ملی تعیین کنیم، توضیح می دهد: . البته در مدیریت رسانه مشکلات زیادی داریم. در اینجا به این مساله هم اشاره کنم که رفتن به دادگاه و شکایت از یک رسانه فقط برای یک گرایش نیست و ما هم چنین تجربیاتی داشته ایم.
در ادامه این میزگرد منتجبی با تاکید بر اینکه ما درباره منافع ملی تردیدی نداریم، این سوال را مطرح می کند که چه اتفاقی می افتد که رسانه هایی علیه کشور به وجود می آیند؟ او پاسخ می دهد: وقتی در یک دوره شاهد توقیف فله ای مطبوعات بودیم، نباید انتظار داشته باشیم رسانه هایی علیه ما به وجود نیایند. از طرفی دیگر وقتی آنقدر محدودیت برای رسانه به وجود می آورید و در مسیر انتشار اخبار مانع ایجاد می کنید، قطعا اخبار فیک و رسانه هایی که به فکر منافع ما نیستند به وجود می آیند.
باج خواهی به جای افشاگری
او با انتقاد و ابراز نگرانی از وضعیت حاکم بر رسانه های داخلی می گوید: ما الان به جایی رسیده ایم که افشاگری در رسانه شکل باج خواهی به خود گرفته است. تمام اینها به خاطر این است که محدودیت باعث فساد می شود. علاوه بر محدودیت در انتشار اخبار، بی کیفیت شدن مدیران مسئول هم بر این وضعیت اثر گذار است.
این سردبیر با اشاره به دیگر مشکلات رسانه ها بیان می کند: از دیگر مشکلات رسانه ای ما اعطای مجوزهای رسانه ای بدون توجه به کیفیت رسانه و مطالب شان است. که خروجی چنین برخوردهایی بی اثر شدن رسانه را به همراه می آورد.
سیاست گذاری غلط در رسانه ها
فروغی هم صحبت های منتجبی را در درباره مدیریت رسانه و اعمال محدودیت و فشار بر رسانه ها تایید می کند و می گوید: همانطور که باید به سیاستگذاری رسانه ای انتقاد کنیم و بر این نکته تاکید داشته باشیم که رسانه ها آزادانه صحبت کنند، باید به نقش و اثر رادیکالیسم در مقاطع مختلف در فضای رسانه ای هم اشاره کرد. چرا که رادیکالیسم سیاسی همیشه منجر به شکست می شود. باید به رسانه ها اجازه گفتگو داده شود تا کمتر رسانه هایی علیه ما شکل بگیرد.
در پایان این میزگرد منتجبی به نقش مهم انجمن های صنفی در حل مسائل روزنامه نگاران تاکید می کند و می گوید: هر مصوبه ای که به روزنامه نگار اجازه فعالیت آزادانه دهد، مفید و قابل دفاع است. اما متأسفانه در کشور ما، قوانین برای سخت شدن امور و زندگی است نه برای راحتی. در حالیکه قوانین باید برای زندگی بهتر و راحت تر باشد. به خاطر همین الان این نگرانی را دارم که حمایت من از مصوبه ای باعث محدودیت بیشتر رسانه ها نشود. باید مسائل رسانه ها به انجمن های صنفی واگذار شود.
رادیکالیسم و مرجعیت خبری
او با ابراز نگرانی می گوید: به نظرم مرجعیت خبری دیگر برنمی گردد، حتی با انتقاد درست رسانه ها. در اینجا می خواهم به این مساله اشاره کنم، تا جایی که به حریم خصوصی، امنیت ملی و حریم ملی خدشه وارد نمی شود، باید رادیکالیسم را بالا ببریم. ما ناچاریم یک دوره رادیکالیسم را از سر بگذرانیم. شاید باید به حدی از رادیکالیسم برسیم که مرجعیت خبری ما برگردد البته من هم حامی رادیکالیسم نیستم. اما در مقاطعی برای رسانه های ما لازم به نظر می رسد.
فروغی که نفی کننده اثر رادیکالیسم است، می گوید: به نظرم ما به واقعی شدن رسانه بیشتر نیازمندیم تا رادیکالیسم. به واقعیت نزدیک شدن، همه جوانب را در برمی گیرد.